Türkiye Türkçesi'ne Giriş 2. Dönem Ders Notları

Geçişli Eylem-Geçişsiz Eylem

  Geçişli eylem, söz içinde bir varlık ya da nesneyi etkileyen yani "nesne isteyen" fiildir. 

 -açmak, dikmek, çözmek vb. 

  Geçişsiz eylem, gösterdiği oluş ve kılış, yapana yönelen yani, özneyi etkileyen "nesne istemeyen" fiildir. 

 -solmak, uyumak, erimek vb. 

 Söz Yapımı

 Ad veya eylemlerin kök veya gövdelerine gelerek türedikleri sözcükle anlam bakımından ilişkili ama farklı yeni sözcükler türetirler. "yapım ekleri 4'e ayrılır." 

1-Eylemden Eylem Yapımı

2-Eylemden Ad Yapımı

3-Addan Ad Yapımı

4-Addan Eylem Yapımı

Eylemden Eylem Yapımı

 Ek alarak, eylemden türeyen eylemlerin özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlanmasını sağlayan biçimine çatı denir.

Eylemler, çatılarına göre 9'a ayrılır.

1-Edilgen                 5-Oldurgan

2-Etken                    6-Dönüşlü

3-Dönüşlü                7-Olumsuzluk çatısı 

4-İştaş                     8-Zıtlık çatısı

a)Etken Eylem

 Eylem kökleri etken eylem-yalın- durumda iken edilgenlik, iştaşlık vb. bildirmezler, yeni anlam ve görünüş katan ekler almazlar.

-gelmek, gitmek, pişmek

b)Edilgen Eylem

{-ıl} : öznenin, yapılan işin etkisi altında kaldığını gösteren çatıdır. Gerçek özne belli değildir. 

örn: Ali camı kırdı./Cam kırıldı.

 Edilgen  çatılı eylemin belirtisiz nesnesi özne gibi göründüğünde "sözde özne" ismini alır.

 örnekler:

seç->seç-i-l-     (not: bu örnek çıkabilir)

seç(eylem kökü), i(bağlayıcı ek) , l(eylemden eylem yapan edilgen çatı eki) 

{-In} : Türkçe'de asıl edilgenlik eki "-l" dir ama -n eki de edilgen eylem yapar. 

del-> del-i-n-  (i bağlayıcı ünlü)

"EK BİNİŞMESİ": 

rast> rast-la-n-ı-l-dı 4

-n eki varken -n eki gereksizdir. Bu yanlıştır. 

c)Dönüşlü Eylem

İşi yapan ve işten etkilenen kişinin aynı olduğu eylem.

{-In}

dö->döv-ü-n-

n:dönüşlülük eki

döv: fiil kökü

ü:bağlayıcı ünlü

Önemli örnek:   

  hasta>hasta-la-n-

hasta: isim kökü

la: isimden fiil yapan ek, "-lan, -len" şeklinde kalıplaşmıştır. 

n: dönüşlülük eki

benzer örn: keder>keder-le-n-

{-Il}: üz-ü-l , yık-ı-l, sık-ı-l

{-Iş}: er-i-ş, kalk-ı-ş, dön-ü-ş

d)İştaş Eylem

 Eylemin, birden fazla kişi tarafından, birlikte ya da karşılıklı yapıldığını bildiren eylemdir.

{-Iş}: 

döv-ü-ş- (karşılıklı)

-ş, aynı zamanda oluş bildiren bir ektir. 

güzel>güzel-le-ş

ş: oluş eki

le:isimden fiil türeten ek

e)Ettirgen Eylem

 Eylemin gösterdiği işi , öznenin bir başkasına yaptırdığı anlamını taşıyan eylemdir. Geçişli bir eyleme -dIr ya da -l ekinin gelmesiyle oluşturulur.

{-dIr} : ye-dir, dol-dur, aç-tır, çiz-dir vb.

{-t-}: ara-t-, bağla-t- vb.

SIKLIK ÇATISI DURUMU:

{-klA-} say-ı-kla, sür-ü-kle vb.

{-AlA-} silk-ele, eş-ele- vb.

{-IştIr-} serp-iştir-, kar-ıştır, ol-uştur vb.

f)Oldurgan Eylem

 Geçişsiz olan bir eylemin ek alıp geçişli hale gelmesi ile ortaya çıkan eylem.

{-dır-} ve {-t-} eklerini alırlar, ayrıca;

{-Ar-}: kop-ar-, çık-ar-, git-er->gider-

{-r}: Ünlü ile biten eylemlere gelmez, çoğunlukla da ç,ş,t ünsüzleriyle biten eylemlere gelir. Tek heceli eylem köklerine gelir.

uç-u-r-, bit-i-r, düş-ü-r

(-i,ı,u,ü bağlayıcı ünlü}

2- Eylemden Ad Yapma

1-Ses düşmesi sonucu oluşan isimler

kuru-g>koru-  

ekşi-g>ekşi-/ekşi

Yama-g>yama- /yama

bodu-g>boya-

2- {-A} ulaç(zarf fiil) ekinin kalıplaşmasıyla ortaya çıkan isimler

 yar-a, sap-a, sür-e, çevir-e, öt-e (öt->geç-)

dön->yan->yen-e>yin-e

3- {-AcAk} sıfat fiil ekinin kalıplaşmasıyla ortaya çıkan isimler

 iç-ecek
ye-y-ecek>yiyecek
sil-ecek
tut-acak

4- {-Aç}: döv-eç, gül-eç, kaldır-aç

5- {-AğAn}: dur-ağan, ol-ağan, gez-egen

6- {-Ak}:

 dön-ek, ürk-ek, kork-ak, kaç-ak, at-ak.

 Yer adları:

dur-ak
kon-ak
bat-ak
kavuş-ak>kavşak

Alet adı:

bıç-ak, kay-ak, uç-ak, otur-ak

sanç-ak>sancak (sanç:saplamak)

7- {-An} geniş zaman sıfat fiil ekinin kalıplaşmasıyla oluşan, fiilden türeyen sıfatlar.

yarat-an, bak-an, döv-en, böl-en vb.

8- {-Ar}: geniş zaman sıfat fiil ekinin kalıplaşmasıyla oluşan sıfatlar.

git-er->gider- (-er: fiilden fiil yapan oldurgan çatı eki)

not: -Ir şeklinde oluşan kalıplarda -I bağlayıcı ünlü olarak alınır.

9- {-AsI}: Eylemden sıfat fiil türeten ek. Eski Anadolu Türkçesi'nde gelecek zaman sıfat fiil eki olarak kullanılmıştır. 

(eli) öpülesi
canı çık-ası
gözü kör ol-ası

10- {-Av, -v}

sına-v, işle-v, tür-e-v>tür-ev, öde-v, söyle-v vb.

11- {-Ay, -y}: 

ol-ay, yap-ay, dene-y, düş-ey vb.

12- {-cA]: 

eğle->eğlence
söylen-ce
düşün-ce
güvegi>küveyi>küdegü>güvence