Dadaizm (Gürsel Aytaç-Genel Edebiyat Bilimi)

Dadaizm

Fransızca'da çocuk dilinde oyuncak at anlamındaki "dada"yı kendine isim olarak seçen Dada akımı, 1916 yılında ortaya çıkmış ve Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra Sürrealizm (Gerçeküstücülük) akımıyla birleşerek onun içinde erimiştir. Amacı, edebiyatı toptan değiştirmekti ve bu uğurda da Ekspresyonizm, Fütürizm ve Kübizmden esinleniyordu. "Dada" terimini ilk önce kimin kullandığı henüz ortaya çıkarılmamıştır. Dadaistlerin ne ortak bir programları ne de bir grup üslupları vardır; onları bağlayan, yalnızca, H. Arp'ın deyişiyle "Zamanın çılgınlığına karşı" politik-sanatsal bir karşı çıkıştır. "Zamanın çılgınlığı", savaştır ki dadaistler bunun sorumlusu olarak kültürlü burjuvayı görürler. O burjuva, boş idealleriyle buna sürüklenmiş, savaşı önleyememiştir.

Dada, mevcut estetik değer ölçülerini, sanatsal yaratıcılığın bildik kurallarını bir yana bırakmış, sanatta mutlak özgürlük istemiştir. Sanat derken de hem plastik sanatları hem de edebiyatı kastetmişlerdi, yani Dada kapsamlı bir sanat akımıydı. "Bruitizm" denen biçim ilkelerine, bu demektir ki çevre gürültülerinin yansıtılmasına, ve "simultan"lığa önem veriyorlar, kolaj, foto montaj denemelerine girişiyorlardı. İşitsel esaslı şiirler yazılıyor, kelimeleri ve cümleleri serbest çağrışırn uyarınca sıralıyor ya da "gürültü konserleri"nden sahne kompozisyonlan yaratıyorlardı. Dadaist şiire bir örnek, H. Balı'ın 1917'de yayınlanan şiiri "Karavan"dan iki dize:

"J olifanto bambla ô faili bambta
grossiga m' pfa ha b la ho ram ... "

Bir Alman şairi olan Ball'ın bu dadaist şiirini tercüme etmeye ne gerek ne de imkan var, çünkü kelime niyetine yazdığı bu sözcüklerin anlamı yalnızca seslerin tınısı.

Dadaistler, sanatlarının kasıtlı mantıksızlığıyla burjuva düzeninin "sözde" mantığını karşı karşıya getirerek dünyayı değiştirmek istiyorlardı.

Dadaizmin ilk merkezi Zürih'di. Savaşa hayır diyerek Almanya'yı asker kaçağı olarak terk edip sürgünde yaşayan sanatçılar H. Arp, H. Ball, R. Huelsenbeck, K. Schwitters, M. Janco ve T. Tzara, "C abaret Vo ltaire" de gösterileriyle 1916 'da yeni sanat çizgilerini ilan ettiler. 1917'den itibaren de "Dada" isimli bir dergi yayınladılar. Savaştan sonra Zürih grubu dağıldı, ama Almanya'nın bazı şehirlerinde, yoğun tepkilere rağmen tek tek bireysel etkinlikler sürdü. Mesela Berlin'de 1918-20'de Huelsenbeck, Köln'de 1919-20'de Arp, M. Emst ·ve Han no ver' de Schwitters.

Paris Dadaizmi daha çok edebiyat ağırlıklıydı, temsilcileri ise Tzara (18%-1963), Arp (1887-1966), L. Aragon (1897-1982), A. Breton (1896-1966), P. Eluard'dı (1895-1952) ve sonra Sürrealizmde eridi.