TÜRKÇE AĞIZ ARAŞTIRMALARINDA BAZI YÖNTEM SORUNLARI-Nurettin Demir

Makalenin Özetidir:

                    

   Ağızları Niçin Araştırmalıyız?

   Akademik kurumlarda çalışanları yayın yapmaya sevk eden çeşitli nedenler vardır. Hiç

şüphesiz merak bu nedenlerin en başında gelir. Ancak merak; bütün bilim dalları için geçerlidir, ağız araştırmalarına özgü ayırıcı bir özellik değildir. Akademik kariyer için gerekli şartları sağlamak da araştırma yapmanın önemli

gerekçelerinden bir başkasıdır.  Ağız araştırmalarının doçentlik öncesi unvanlar için yapılması bir

ara daha sık görülse de son yıllarda değişik unvanları taşıyan akademisyen, diyalektolojinin ilgi

alanına giren konuları çalışmaktadır. Seçkin bilim adamlarının araştırma konularının gençler

tarafından daha fazla merak edileceği göz önüne getirilirse bunun, diyalektoloji açısından umut

verici olduğu söylenebilir.

  Çok Örnek – Az İnceleme

   Bu yazıda vurgulanmak istenen hususlardan biri çalışmalardaki inceleme ve örnek dağılımındaki dengesizliktir. Yayınlara bakıldığı zaman Türkiye kaynaklı dil yazılarındaki çok

örnek - az inceleme tarzı bir yazma eğiliminin ağız araştırmalarına da hâkim olduğunu söylemek

yanlış olmayacaktır. Hatta bazı yazılarda inceleme olmadığı, başlıktan sonra örneklerin sıralandığı,

benzer yayınlara veya standart dildeki biçimlere göndermeyle yetinildiği de görülmektedir. Ne var ki bu yaklaşım aynı zamanda çok ciddi yöntem sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Her şeyden önce malzeme yığınları tek başlarına inceleme sayılamazlar.

Okuyucunun, ne işe yaradığını anlamakta zorlandığı malzeme yığınlarına değil, malzemenin

incelenmesine, bir uzman tarafından kendisi için anlaşılır duruma getirilmesine ihtiyacı vardır. 

  Türk dili araştırmalarında standart dilde kullanılan biçimlerin çok iyi bilindiği varsayılır. Ağıza

özgü bir yapının standart dilde biçimce karşılığı varsa, bu neredeyse kendiliğinden anlaşılır bir

durum olarak görülür.  Oysa standart dildeki her tür öğe hakkında daha

ayrıntılı çalışmalarla yeni bilgiler elde etmek mümkündür.  Türk dili uzmanları işlev üzerine değil, biçim üzerine yoğunlaşmakta, bir

yapıyı ancak standarttan farklı ise ilgi çekici görmektedir. Bunun önemli nedeni ise Türkiye

Türkolojisinde “ne var” yanında “ne işe yarıyor” sorusunun neredeyse tamamen göz ardı

edilmesidir.

   Dünü Anlamak İçin Bugünü Anlamak

   Günümüzdeki dil durumu geçmişteki gelişmelerin sonucu olduğu gibi gelecekte olacakların da nedenidir. Bugünü iyi anlayabilirsek

geçmişte olanları daha iyi anlar, geleceğe dönük daha sağlıklı öngörülerde bulunabiliriz. Ancak

günümüzdeki dil olaylarını anlamaya çalışırken göz önünde bulundurulması gereken hususlar

vardır. Bunların başında, dilbilimdeki temel ayrımlardan biri olan artzamanlı-eşzamanlı inceleme

ayrımı gelir. 

   Artzamanlı İnceleme – Eşzamanlı İnceleme

   Türk diliyle ilgili çalışmalarda genel olarak görülen, ama ağız çalışmalarında ciddi bir

sorun haline dönüşen hususlardan biri, dilbilimde temel bir ayrım

olan artzamanlı ve eşzamanlı inceleme ayrımının yapılmamasıdır. Eşzamanlı dil incelemelerinde,

bir dil olgusunun tarih içinde geçirdiği süreçlere değil, belli bir zaman dilimindeki durumuna

bakılır.  Bu zaman diliminin uzunluğu değişik olabilir, ama bu yaklaşımda en azından

eski biçimlerle yeni biçim arasında bir karşılaştırma yapılmaz, dil olguları o anda olduğu

biçimleriyle anlaşılmaya ve açıklanmaya çalışılır. Artzamanlı incelemelerde ise bir dil olgusunun

farklı zaman dilimlerindeki görünümleri arasında karşılaştırma yapma, dil olgularının zaman içinde

geçirdiği değişimleri ortaya koyma esastır. Eşzamanlı bir inceleme artzamanlı bilgiye ihtiyaç

duymaz; buna karşılık farklı dönemlerden eşzamanlı bilgi olması durumunda yapılabildiği için

artzamanlı inceleme değişik dönemlerle ilgili eşzamanlı incelemeler sonucu elde edilecek bilgileri

gerektirir. Artzamanlı incelemede farklı dönemlere ait eşzamanlı incelemelerle elde edilen

bilgilerin karşılaştırılmasıyla, bir dil öğesinin zaman içinde ne gibi değişmeler gösterdiği ortaya

konur. Artzamanlı inceleme yazılı geleneği olan diller için alışılmış olmakla birlikte yazılı geleneği

olmayan diller, eski dönemlerinden kalma dil verisi olmadığından, ancak eşzamanlı olarak

incelenebilir.

   Diyalektolojide Eşzamanlı İncelemenin Önceliği

   Söylenenleri ağız araştırmalarına uyarlayacak olursak, yazılı geleneği olmayan, belli bir

zaman dilimindeki bir yerel konuşma biçimini inceleme amacını taşıdığı için ağız araştırmalarının

her şeyden önce eşzamanlı yapılması gerekir.  Elbette artzamanlı ağız incelemeleri de mümkündür,

ama dilin yerel, sözlü varyantlarını inceleyen ağız araştırmalarının eşzamanlı yönü önceliklidir. . Ne var ki öncelikle metin neşri ağırlıklı

filoloji geleneğinin hâkim olduğu geleneksel Türkiye Türkolojisinde eşzamanlı incelemeler değil,

incelenen metinde geçen dil öğelerini eski dönemlerdeki biçimleriyle karşılaştırma ve

karşılaştırılan ögelerin gelişme aşamalarını gösterme esastır.  Metin incelemelerinde olduğu gibi

ağız incelemelerinde de ele alınan bir öğe, Eski Türkçe >Eski Anadolu Türkçesi (> Standart

Türkçe) > ağız biçiminde açıklanmaya çalışılmaktadır. Bu yaklaşım sonucunda ağız

araştırmalarında olması gereken ile geleneksel araştırma yöntemlerinden alışılmış olan arasında bir

çatışma çıkmaktadır.

  Ağızlardaki biçimleri oldukları halleriyle anlamaya ve açıklamaya çalışmak yerine eski

dönemlerdeki biçimlerden getirme denemesinde ortaya çıkan en ciddi sorun, ağızların yazı

geleneklerinin doğrudan devamı olup olmadıkları konusundaki belirsizliktir. 

   Standart Dil > Ağız Gelişmesinin Yanlışlığı

   Ağızların standart dilin bozulmuş biçimleri değil, kendine özgü sistemleri olan yapılar

olduğu anlayışı, ağız araştırmacılarının da göz ardı edebildiği bir husustur. Ağızlardaki standarttan

farklı biçimleri “daha asli”, “daha doğru” bir biçimin bozulmuş hali olarak görme eğilimindeki

Türk dili araştırmacıları veya ağızlar hakkında yazan batı filolojisi uzmanları, kaynak biçim olarak

sadece eski dönemleri değil, şaşırtıcı biçimde standart dili de kullanabilmektedir. Eski Türkçe > Eski

Anadolu Türkçesi > Standart Dil > Ağızlar şeklinde bir yol izlenir. Hatta, işaret edildiği gibi, ağızlarda korunmuş eskicil öğeler bile standart dilden gelişmiş sayılabilmektedir.

   Ağız araştırmalarında eşzamanlı incelemeler öncelikli olmakla birlikte, karşılaştırma

yapmak isteyen araştırmacının sadece eşzamanlı ve artzamanlı inceleme yöntemleri hakkında

bilinçli olması değil, aynı zamanda Türkçenin tarihi dönemleri hakkında artzamanlı bilgiye sahip

olması da beklenir. 

   Ağızlarda standart yoluyla yenileşmelerin olabileceğini elbette göz ardı etmemek gerekir.

Özellikle standart dilin etki kanallarının arttığı günümüzde, doğrudan ağızların etkisiyle ortaya

çıkmış yeni biçimler görülebilir. Ancak bu, genele yayılan bir durum değildir.

Standart varyant da diğer yerel varyantlar gibi bir ağza dayanmaktadır ve kronolojik olarak yerel

ağızlarla aynı zaman diliminde var olmaktadır.  Standart dilin

konuşma dili olarak yaygınlaşmasının en etkili aracı televizyondur. Ancak bütün etki kanallarına ve

ağızları yok etme çabalarına rağmen, İstanbul Türkçesinin konuşma dili olarak pek çok ağız

bölgesine girmediğini veya giremediğini söylemek de yanlış olmayacaktır.

   Ağızlardaki yabancı kelimeler açıklanırken de karşılaştırma temelinde benzer sorunlar

görülür. Yabancı kökenli sözcüklerin açıklanmasında kaynak dil > standart dil > ağız biçiminde

bir gelişme var sayılır. Ancak özellikle Arapça ve Farsça

ile yakın komşuluğu olan ağızların bu dillerden kopyalanmış sözcükleri doğrudan kaynak dilden

almış olma ihtimalleri çok daha yüksektir. Böylesi durumlarda yapılabilecek en iyi şey komşuluk ilişkisinde olunan

kaynak dilin ağızlarındaki duruma bakmaktır. Ama ilgili ağızlar hakkındaki araştırmaların

yetersizliği nedeniyle çoğu durumda asıl kaynağı bulma ihtimali düşüktür. Bu durumda da

eşzamanlı bir incelemenin, sözcüğe araştırılan ağızda kullanıldığı biçimiyle bakmanın önceliği

vardır.

   Benzer sorunlar Batı dillerinden alınan sözcüklerde de görülür. Yabancı dillerden, örneğin

Fransızcadan alınmış bir kelimenin asli biçimini ilgili ağzın tanıyıp tanımadığı, sözcüğün hangi

kanalla ağza ulaştığı çoğu zaman belirsizdir. 

Sonuç:

   Bu yazıda ağız araştırmalarında yöntem konusunda bir bilinç oluşturmak için örnek ve

açıklama dengesizliğine işaret edilerek akademik çalışmaların örnek yığınlarından değil,

incelemeden ve incelemeyi ispat edecek örneklerden oluşması gerektiği konusu vurgulandı. Daha

sonra günümüzdeki dil durumunu anlamanın aynı zamanda eski dönemlerdeki dil durumunu

anlamak için vazgeçilmez olduğu konusuna işaret edildi. Çalışmanın önemli bir kısmı ise ağız

araştırmalarında görülen dil ögelerinin kökenini açıklama konusundaki soruna odaklanıldı. Ağız

araştırmalarının öncelikle eşzamanlı yapılması gereken incelemeler olduğu yazıda vurgulandı.

Ayrıca yayınlarda sıkça görülen ağız özelliklerini standart dilden hareketle veya standart dildeki

karşılıklarına gönderme ile açıklama denemesinden kaynaklanan sorunlara işaret edildi ve bu

açıklama yolunun yanlışlığı gösterildi.

Makaleyle ortaya konulmaya çalışılan en önemli sonuç, ağızların kendi içlerinde bir sistem

olarak anlaşılmaya ve açıklanmaya çalışılması gerçeğidir. Yöntemle ilgili konuların daha da

ayrıntılandırılması ve Türk dili incelemelerinin genelinde olduğu gibi ağız araştırmalarında da

görülen yöntem zaaflarının giderilmesi için bir bilinç oluşturulması Türk dili araştırmalarının

gelişmesi için vazgeçilmez bir husustur.